W Morzu Bałtyckim znajdują się olbrzymie ilości - szacowane na tysiące ton - amunicji chemicznej i bojowych środków trójących. W sieciach rybackich od czasu do czasu pojawiają się grudki toksycznego gazu musztardowego, a na plażach - łatwopalny fosfor, zagrażający ludziom i środowisku. Od 10 lat w ramach programu Interreg Region Morza Bałtyckiego partnerzy projektu CHEMSEA, a następnie DAIMON i DAIMON - współpracują, aby wody Bałtyku stały się wolnymi od toksyn.
Zatopiona amunicja na Morzu Bałtyckim: jak się to wszystko zaczęło
Aby zrozumieć, w jaki sposób Morze Bałtyckie stało się składowiskiem amunicji, musimy cofnąć się do końca II Wojny Światowej. W tym czasie siły alianckie stanęły przed zadaniem pozbycia się niewykorzystanego materiału w arsenałach bojowych, co w ich opinii miało być nieszkodliwe dla głębin morskich. Statki zatopiły czterdzieści tysięcy ton amunicji chemicznej w Basenie Bornholmskim, obszarze Małego Bełtu i Głębi Gotlandzkiej. Ponadto zasypywanie odbywało się już w drodze do wyznaczonych miejsc, co oznacza, że amunicja praktycznie zaśmieca całe dno morskie. W tym samym czasie miny rozmieszczone na Bałtyku w obu wojnach światowych oraz niezliczone bomby, głowice torpedowe i pociski, których łączna liczba wynosi ok. 10 tys. pół miliona ton amunicji konwencjonalnej spoczywa na wyznaczonych wysypiskach i na zapomnianych polach bitew. Do końca lat 90. władze w dużej mierze lekceważyły problem amunicji Morza Bałtyckiego. Wobec braku dokładnych danych można było jedynie spekulować na temat zakresu skażenia i jego konsekwencji dla życia morskiego i ludzi. Jednak w 2004 r. grupa aktywistów i naukowców zainicjowała pierwszy finansowany przez UE projekt pomiaru ryzyka środowiskowego zatopionej amunicji o nazwie MERCW. Uczestniczyło w nim 9 partnerów: z Belgii, Danii, Finlandii, Niemiec, Łotwy i Rosji.
Skanery sonarowe zmapowały największe składowisko na Bałtyku – Głębię Bornholmską, i dostarczyły dowodów na powszechne skażenie środkami bojowymi, takimi jak adamsyt, iperyt siarkowy, tabun, chlorobenzen i olej arsynowy. Uzyskane wyniki były jednak zbyt niejednolite, a zatem niewystarczające do naukowo uzasadnionych wniosków.
Przełomowy projekt CHAMSEA
W 2011 roku Jacek Bełdowski i jego zespół z Instytutu Oceanologii PAN z Sopotu, wraz z niektórymi byłymi partnerami MERCW szukali wsparcia w ramach programu Interreg Region Morza Bałtyckiego. Chcieli zmierzyć skalę zanieczyszczenia przez środki bojowe w osadach i ocenić jego wpływ na żywe organizmy, takie jak ryby i małże. Tak narodził się pierwszy bałtycki projekt dotyczący amunicji chemicznej na dużą skalę (CHEMSEA). Zgromadził on międzynarodowy zespół około 200 naukowców z 11 europejskich instytucji z 5 krajów. W ciągu trzech lat zespół pobrał próbki i zbadał 200 obiektów pod kątem zanieczyszczenia ze wszystkich odkrytych związków. Znaleziono wiele dowodów opartych na wycieku broni chemicznej. W 2014 roku naukowcy po raz pierwszy odkryli pozostałości amunicji w tkance ryb. Dorsz wzbudził szczególne obawy jako ryby komercyjne, których główne obszary rozrodu pokrywają się z obszarami o największym skażeniu amunicją.
Oprócz odkrycia nieznanego wcześniej składowiska w Głębi Gdańskiej, CHEMSEA odkryła, że średnio każda szczątka zanieczyszczała większy obszar niż przewidywały wstępne modele. Liczby pokazały, że zanieczyszczenia sięgają do 250 metrów, w niektórych przypadkach nawet do 1 km, w zależności od prądów na dnie morza.
Podnoszenie świadomości wśród decydentów
Wyniki projektu CHEMSEA zszokowały opinię publiczną i zwróciły uwagę na problem na całym świecie. NATO zaproponowało sfinansowanie kolejnego projektu o nazwie MODUM, dotyczącego metodologii wykrywania zatopionej broni chemicznej, co do tej pory było niezwykle kosztowne i czasochłonne. Sonar sygnalizowałby, że coś kryje się na dnie morskim, ale naukowcy musieli dotrzeć do każdego miejsca łodziami podwodnymi, aby to potwierdzić. Dzięki większej ilości informacji o tym, co dzieje się na dnie morza, była większa szansa na przekonanie decydentów do działania.
Według Bełdowskiego istnieją trzy scenariusze postępowania z porzuconą bronią: pozostawienie jej – jeśli usunięcie zwiększa ryzyko wycieku; zaradzenie jej – jeśli korozja jest tak poważna, że wycieki przyspieszają; lub odcięcie ich, jak to miało miejsce w przypadku reaktorów w Czarnobylu.
Pytanie brzmiało, jak znaleźć dopasowane rozwiązania dla około 40 000 ton amunicji chemicznej zakopanej w Morzu Bałtyckim? Jak poradzić sobie ze 150 000 ton broni chemicznej na północy w cieśninie Skagerrak lub milionami pojedynczych elementów, zawierających różne toksyczne związki?
Budowanie mostów z projektami naukowo-technicznymi DAIMON i DAIMON 2
Aby znaleźć rozwiązanie tego dylematu, międzynarodowy zespół naukowy potrzebował nowych sojuszy i odpowiedniej technologii do rozwiązania problemu. Kierowane ponownie przez Jacka Bełdowskiego projekty Interreg DAIMON i DAIMON 2 zgromadziły partnerów z Finlandii, Niemiec, Litwy, Norwegii, Polski i Szwecji w celu stworzenia i zastosowania zestawu narzędzi wspomagania decyzji dla administracji morskich, rządów, środowisk akademickich i przemysł lądowy. Najważniejszym produktem jest oparte na sztucznej inteligencji oprogramowanie o nazwie „System wspomagania decyzji (DSS)”, które zostało zoptymalizowane od prototypu do systemu funkcjonalnego. DSS bierze pod uwagę każdą możliwą zmienną broni, taką jak rozmiar, rok zrzutu, dokładną lokalizację, siłę prądów w okolicy itp., aby określić, czy powinna pozostać na miejscu, być ściśle monitorowana lub usunięta.
Rejs demonstracyjny w celu zdobycia praktycznych umiejętności obsługi DSS odbył się w październiku 2020 r. na pokładzie R/V Oceania. Na pokładzie byli przedstawiciele NIK, administracji morskiej, Ministerstwa Gospodarki Morskiej, Litewskiej Agencji Ochrony Środowiska, organizacji pozarządowych i dziennikarze. Uczestnicy mieli okazję zapoznać się z najnowocześniejszymi metodami gromadzenia danych na temat parametrów różnych amunicji i oceny ich wpływu, a także nawiązać kontakty i wymienić doświadczenia.
Czas na działanie
Dzięki szkoleniom przeprowadzonym w ramach projektu DAIMON 2 możliwe było wprowadzenie DSS do wielu użytkowników końcowych w regionie Morza Bałtyckiego. Obecnie z systemu korzysta blisko 160 zarejestrowanych użytkowników z wielu instytucji. Informacje zwrotne przekazane przez uczestników projektu i użytkowników zewnętrznych zostały włączone do systemu w iteracyjnym i zwinnym podejściu, dając solidną podstawę do przyszłego monitorowania.
Intensywne relacje medialne CHEMSEA, DAIMON podniosły świadomość problemu i wyników projektów. Presja opinii publicznej pomogła w sformułowaniu ostatecznego celu: podjęcia działań w tej sprawie przez rządy krajowe. Ostatnio ta presja pochodzi również z branży morskiej, ponieważ podwodna amunicja stanowi poważną przeszkodę w instalacji farm wiatrowych, kabli telekomunikacyjnych i systemów przeciwpowodziowych.
Ogromnym kamieniem milowym w Polsce było zlecenie w 2019 r. kontroli Najwyższej Izby Kontroli (NIK) w sprawie „Przeciwdziałania zagrożeniom wynikającym z obecności materiałów niebezpiecznych na dnie Bałtyku”. Wyniki opublikowane w maju 2020 r. potwierdziły niebezpieczeństwo, jakie stwarza zatopiona amunicja, zagrożenia dla środowiska i gospodarki oraz skrytykowały władze za brak działań. Eksperci DAIMON byli mocno zaangażowani w ten proces.
W Niemczech w maju 2021 r. zorganizowano spotkanie na temat „Odzyskiwanie i niszczenie opuszczonej amunicji w sposób przyjazny dla środowiska”. Eksperci DAIMON 2 opowiedzieli się za utworzeniem centrum kompetencyjnego ds. amunicji morskiej i wyposażeniem go w co najmniej 100 mln euro.
W dużej mierze dzięki wynikom projektu DAIMON, projekt HELCOM uwzględnił rekultywację amunicji w nowym Bałtyckim Planie Działań. We wrześniu 2021 r. Parlament Europejski wydał „Uchwałę w sprawie pozostałości chemicznych w Morzu Bałtyckim”, która stawia imperatyw kontynuacji działań projektu DAIMON 2.
